คัมภีร์ฎีกา คือคัมภีร์ที่ไขความอรรถกถาและบทบางบทจากพระบาลีที่อรรถกถายังไม่ได้นำมาไขความ

ในพระพุทธศาสนาจะมีคัมภีร์ฎีกาจำนวนเท่าไรนั้น ไม่มีการระบุไว้เป็นที่ชัดเจน แต่ทั้งนี้อาจจำแนกประเภทได้ ตามข้อมูลหลักฐานที่พบเห็นในอารัมภกถาหรือในนิคมนกถาของคัมภีร์ฎีกาแต่ละคัมภีร์บ้าง และที่พบเห็นในคัมภีร์คันถวงศ์บ้าง คัมภีร์สาสนาลังการะบ้าง คัมภีร์สาสนวังสัปปทีปีกาบ้าง คัมภีร์แสดงประวัติรายชื่อตำราต่าง ๆ บ้าง ตามสมควร

คัมภีร์ฎีกานั้นมี ๒ ชนิด  คือ

๑. คัมภีร์ฎีกาที่เป็นสังวรรณนาของคัมภีร์อรรถกถา

๒. คัมภีร์ฎีกาที่เป็นสังวรรณนาของคัมภีร์คันถันตระบางคัมภีร์

(** คัมภีร์ฎีกามีการแบ่งเป็นสังวรรณนาตามคัมภีร์อรรถกถา)

จำแนกคัมภีร์ฎีกาตามสายพระวินัย พระสูตร และพระอภิธรรม

ก. ฎีกาสายพระวินัยปิฎก

แบ่งเป็น ๒ ประเภท คือ

๑. ฎีกาที่ไขความวินัยอรรถกถาไปตามลำดับบทพยัญชนะ (คืออธิบายสมันตปาสาทิกาอรรถกถาโดยตรง) มีดังนี้

(๑) วชิรพุทธิ                      – รจนาโดยพระวชิรพุทธิเถระ

(๒) สารัตถทีปนี                  – รจนาโดยพระสารีบุตรเถระชาวสิงหล(ศรีลังกา) ราวพุทธศตวรรษที่ ๑๖

(๓) วิมติวิโนทนี                  – รจนาโดยพระกัสสปเถระชาวชมพูทวีป

ฎีกาทั้ง ๓ นี้ บางแห่งเรียกว่า วินยมหาฎีกา

(๔) กังขาวิตรณีฎีกา             – (กังขาวิตรณีฎีกาเก่า) ไขความกังขาวิตรณีซึ่งเป็นอรรถกถาของสิกขาบทที่มาในพระปาติโมกข์ (เทวมาดิกา) ฎีกาเล่มนี้  รจนาโดยพระเถระชาวสิงหลรูปหนึ่ง

(๕) วินยัตถมัญชสา              – (กังขาวิตรณีฎีกาใหม่) รจนาโดยพระพุทธนาคเถระศิษย์ของพระสารีบุตรเถระผู้รจนาสารัตถทีปนี

๒. ฎีกาที่ไขความอรรถกถาประเภทอิสระ (อรรถกถาอิสระ หมายถึง อรรถกถาที่ไม่ได้อธิบายพระบาลีตามลำดับบทพยัญชนะ ที่เรียกว่า สังเขปอรรถกถา หรือสังคหอรรถกถา) มีดังนี้

(๑) วินยสังคหฎีกา               – (ฎีกาเก่า) ไขความวินยสังคหอรรถกถา ในคัมภีร์คันถวงศ์ ระบว่า รจนาโดยพระสารีบุตรเถระ ผู้รจนาสารัตถทีปนี

(๒) วินยาลังการะ                – (วินยสังคหฎีกาใหม่) ไขความวินยสังคหอรรถกถา รจนาโดยพระดิเปฏกาลังการเถระ

(๓) ขุททสิกขาฎีกา              – (ฎีกาเก่า) ไขความคัมภีร์ขุททสิกขา ในคัมภีร์คันถวงศ์ระบุว่า รจนาโดยพระวาจิสสรเถระ ส่วนในคัมภีร์สาสนวงศ์ ระบุว่า รจนาโดยพระมหายสเถระ

(๔) สุมังคลัปปสาทนี            – (ขุททสิกขาฎีกาใหม่) ไขความคัมภีร์ขุททสิกขารจนโดยพระสังฆรักขิตมหาสามิเถระ ศิษย์ของพระสารีบุตรเถระ ผู้รจนาสารัตถทีปนี

(๕) มูลสิกขาฎีกา                – ไขความคัมภีร์มูลสิกขา ในคัมภีร์คันถวงศ์ระบุว่า รจนาโดยพระวาจิสสรเถระ ส่วนในคัมภีร์ปิฎกัตต่อตะไมระบุว่า รจนาโดยพระวิมลสารเถระแห่งเมืองอนุราธปุระ

(๖) วินยัตถสารสันทีปนี        – ไขความคัมภีร์วินยวินิจฉยะของพระพุทธทัตตเถระ ในคัมภีร์คันถวงศ์ระบุว่า รจนาโดยพระวาจิสสรเถระ ในคัมภีร์ปิฎกัตต่อตะไมระบุว่า  รจนาโดยพระมหาอุปติสสเถระ แต่ในคันถารัมภะของคัมภีร์วินยัตถสารสันทีปนีเองระบุว่า รจนาโดยพระเถระรูปหนึ่ง ซึ่งเป็นศิษย์ของพระสารีบุตรเถระผู้รจนาสารัตถทีปนี

(๗) ลีนัตถัปปกาสินี              – ไขความคัมภีร์อุตตรวินิจฉยะของพระพุทธทัตตเถระเช่นกัน ในคัมภีร์คันถวงศ์ระบุว่า รจนาโดยพระวาจิสสรเถระ ส่วนในคัมภีร์ปิฎกัตต่อตะไมระบุว่า  รจนาโดยพระมหาอุปติสสเถระ

(มีต่อ…..)